Lazarsfeld ve Sosyal Bilimlerin Kavramsal Gelişimi Üzerine Eleştirel Düşünceler

Bu çalışma, Lazarsfeld'in ortaya koyduğu sosyal bilimler içindeki metodolojik ve kavramsal zorlukları ön plana çıkarmaktadır. Temel metinlerin tarihsel analizi aracılığıyla sosyolojik çerçevelerin evrimini ve zamansal koşulluluğunu inceliyorum. Lazarsfeld'in "The Language of Social Research" adlı eserinin girişinde yer alan bir pasaj, bu metodolojik söylem hakkında önemli bir içgörü sunmaktadır:

"Tüm bunların ışığında, bu derlemede yer alan makaleleri sosyal bilimler felsefesine bir katkı olarak sunmak oldukça cazipti. Ancak daha mütevazı bir terminoloji, sosyal bilimlerin mevcut durumuna daha uygun görünüyordu. Sosyal bilimlerin uzun bir geçmişi olsa da çok yakın bir tarihleri vardır. Dünün kavramları, bugünün fikirleri uğruna unutulur. Referans grupları hakkında yazarken kim Tarde'nin taklit yasalarını hatırlar? Kim bunların aynı meseleye farklı cevaplar mı yoksa aynı hikâyeyi farklı kelimelerle mi anlattığını merak eder? Ve teorilerin formülasyonunda gerçek bir süreklilik var mıdır? Comte'un toplumun gelişimini anlama umudu, Parsons'ın sosyal sistemleri analiz etme çabalarıyla ilişkili midir? Tehlike şudur ki, son yüzyılda bilim insanlarının toplumu anlamaya yönelik daha genel ve çok daha eski girişimlerden bir bilim oluşturma çabalarının ortak yönlerini ortaya çıkarmaya çalışırsak, birkaç mantıksal klişeyle sonuçlanabiliriz."

Lazarsfeld, Paul Felix ve Morris Rosenberg. The Language of Social Research: A Reader in the Methodology of Social Research. Free Press, 1975, s. 3-4.

Lazarsfeld'in bu kavramsal yaklaşımı, günümüz metodolojik tartışmalarında hâlâ süregelen sosyal bilimlerin gelişimindeki temel bir gerilimi ortaya koymaktadır. Bu pasajdan incelemeye değer üç kritik boyut ortaya çıkar.

Birincisi, Lazarsfeld sosyal bilimlerin daha yerleşik disiplinlere kıyasla yeni ve gelişmekte olan doğasını kabul etmektedir. Toplum hakkındaki insan sorgulaması tarihsel olarak süregelirken, sosyal bilimler kapsamlı metodolojiler ve teorik çerçeveler geliştirmiş olarak ancak son birkaç on yılda ortaya çıkmıştır. Bu tespit, bir yandan metodolojik ilerleme potansiyelini vurgularken, diğer yandan teorik iddialara ilişkin bilimsel alçakgönüllülüğün gerekliliğini de öne çıkarır. Lazarsfeld gibi pozitivist bir düşünürün, kavramların yasa benzeri kalıcılığını iddia etmek yerine, kavramların geçici doğasını kabul etmesi dikkat çekicidir.

İkincisi, Lazarsfeld sosyal bilimlerin tarihsel süreklilik pahasına sürekli evrim geçirdiği sorunlu bir örüntüyü tanımlamaktadır. Tarde'nin taklit yasalarının referans grup teorisi tarafından gölgede bırakılmasına yaptığı atıf, kavramların nasıl üzerine inşa edilmek yerine yerlerini yenilerine bıraktığını göstermektedir. Lazarsfeld, bu ardışık çerçevelerin gerçekten farklı yaklaşımları mı temsil ettiğini yoksa sadece terminolojik varyasyonlar mı olduğunu sorgular. Comte'un pozitivizmi ile Parsons'ın yapısal işlevselciliği arasındaki kopukluk, bu teorik parçalanmayı daha da belirgin kılar. Lazarsfeld, bu çeşitli yaklaşımlardan ortak bir payda çıkarma girişimlerinin entelektüel açıdan yetersiz çerçeveler üretme riski taşıdığı konusunda bizi uyarır.

Üçüncüsü, Lazarsfeld sosyal bilimlerin salt akademik bir uğraşın ötesine geçtiğini, bunun yerine insan toplumunu anlama ve potansiyel olarak iyileştirme girişimini temsil ettiğini öne sürmektedir. Sosyal bilimciler bu nedenle hem epistemolojik hem de normatif sorumluluklar taşırlar; bilgi üretimini sadece entelektüel merak veya mesleki ilerleme peşinde koşmak yerine insan refahı için kullanırlar.

Bu gözlemler, sosyal bilimler içindeki epistemolojik süreklilik, metodolojik gelişme ve pratik uygulama hakkında temel sorular doğurmaktadır. Alan, Lazarsfeld'in zamanından beri bu sorunları ele almada ilerleme kaydetti mi? Çağdaş metodolojik yaklaşımlar tarihsel temeller üzerine başarıyla inşa ediliyor mu, yoksa kavramsal değişim modelini sürdürüyor mu? Sosyal bilimciler teorik bütünleşmeye karşı yenilikçi çerçeve geliştirmeye ne ölçüde öncelik vermelidir?

Bu analiz, sosyal bilim kavramlarının farklı teorik dönemler boyunca evrimini, dönüşümünü ve zaman zaman yeniden ortaya çıkışını izleyen daha sistematik bir tarih yazımı ihtiyacını göstermektedir. Böyle bir yaklaşım, Lazarsfeld'in tanımladığı parçalanmadan daha tutarlı bilgi gelişim modelleri ortaya çıkarabilir ve çağdaş sosyal araştırmalara uygulanabilir metodolojik içgörüler sağlayabilir.

Akademik bir partinin rahatsız konukları

Gelin bir an için sosyal teorileri yüzyıllar boyunca süren akademik bir kokteyldeki misafirler olarak hayal edelim. Tarde'nin taklit yasaları köşede bir içki yudumlayıp "artık kimse beni hatırlamıyor" diye söylenirken, Referans Grup Teorisi'nin kalabalığı büyülemesini kıskanç gözlerle izliyor olabilir. Bu arada Comte ve Parsons, salonun karşı uçlarında garipçe durmakta; ikisi de toplum hakkında konuştuklarına ikna olmuş ancak ortak bir sohbet zemini bulmaktan tamamen aciz durumdadır. Ve işte orada, gözlemci ev sahibi rolündeki Lazarsfeld, elli yıl sonra bu partiyi kimsenin hatırlayıp hatırlamayacağını ya da mekanın tamamen yeni bir davetli listesi tarafından işgal edilip edilmeyeceğini düşünmektedir. Belki de ihtiyacımız olan şey yalnızca yeni davetiyeler değil, farklı disiplin dilleri konuşmalarına rağmen aslında sandıklarından çok daha fazla ortak noktaya sahip olabilecek bu teorik yabancılar arasında daha iyi tanıştırmalar yapmaktır!